Ước tính cứ 3 người Việt Nam có một người mang họ Nguyễn. Những người mang họ Nguyễn trên toàn thế giới có khoảng 90 triệu người, nhiều thứ ba sau họ Lý và họ Trương của Trung Quốc.
Thời cổ đại
Thời Nam Bắc triều (420 – 589) Trung Hoa thiên hạ đại loạn. Để lánh nạn mưu sinh, một bộ phận gia tộc họ Nguyễn sống tại An Huy, Chiết Giang, Hồ Bắc… di cư sang Việt Nam. Bộ phận người này sinh sống ở Việt Nam, qua thời gian đã đồng hoá cùng dân bản địa để tạo nên thêm một bộ phận đáng kể người Việt có họ Nguyễn.
Vào thời Ngũ Đại (5 triều đại nối nhau cai trị Trung Nguyên: Hậu Lương, Hậu Đường, Hậu Tấn, Hậu Hán, Hậu Chu 907-960), dần dần lại có nhiều người họ Nguyễn di chuyển về phía Nam, bổ sung thêm vào số lượng người họ Nguyễn bản địa ở Việt Nam.
Trước triều Trần là giai đoạn trị vì của nhà Lý (1009 – 1225). Từ khi Lý Công Uẩn lên ngôi năm 1009 sau khi giành được quyền lực từ tay nhà Tiền Lê đến khi Lý Chiêu Hoàng bị ép thoái vị để nhường ngôi cho Trần Cảnh, tổng cộng là 216 năm.
Khi Trần Cảnh còn nhỏ tuổi, người nắm quyền thật sự là Trần Thủ Độ, chú của Trần Cảnh. Trần Thủ Độ lấy lý do tổ nhà Trần tên Lý nên đã bắt tất cả những người họ Lý là họ dòng vua vừa bị hoán vị còn trốn lẩn trong dân gian phải đổi thành họ Nguyễn. Ý đồ thật sự của ông là khai tử dòng vua Lý để không còn ai nhớ đến họ Lý nữa.
Vào thời cổ đại, đổi họ cũng trở thành một tục lệ của người Việt Nam. Mỗi khi một triều đại mới được thay thế thì tất cả những người mang họ của triều đại trước sẽ phải sửa thành họ Nguyễn. Lịch sử Việt Nam từng có nhiều sự kiện như vậy. Chính vì thế mà số người mang họ Nguyễn ngày càng nhiều.
Chẳng hạn khi Hồ Quý Ly lật đổ nhà Trần, ông đã giết hại rất nhiều con cháu họ Trần. Khi nhà Hồ sụp đổ, con cháu của họ Hồ vì sợ trả thù nên tất cả đã đổi sang họ Nguyễn.
Năm 1592, nhà Mạc suy tàn, con cháu của dòng họ Mạc cũng lại đổi họ sang Nguyễn. Khi triều đại nhà Nguyễn nắm quyền năm 1802, một số con cháu họ Trịnh cũng vì sợ trả thù nên lần lượt đổi hết họ sang Nguyễn, số còn lại trốn lên Bắc sang Trung Quốc.
Bên cạnh đó, người mang họ Nguyễn được hưởng nhiều đặc lợi dưới triều đại này. Chính vì vậy mà các tội nhân cũng đổi sang họ Nguyễn nhằm tránh bị bắt tội.
Thời cận đại
Vào thời cổ đại, dân chúng ở tầng lớp thấp bình dân thường không mang họ, chỉ có các vương tôn quý tộc mới có họ.
Vào thế kỷ 19, khi Việt Nam trở thành thuộc địa của người Pháp, lần đầu tiên người Pháp có cuộc điều tra về dân số với quy mô lớn nhất trên khắp Việt Nam. Họ gặp phải một vấn đề phiền phức lớn, đó là: Đại bộ phận người dân ở tầng lớp thấp bình dân đều không có họ, nên không có cách nào để thống kê tổng kết.
Người Pháp liền nghĩ ra một cách, trước đây triều Nguyễn chẳng phải là triều đại cuối cùng của người Việt sao, vậy những người không mang họ đó để họ đều mang họ Nguyễn. Dòng họ này, bởi thế lại được mở rộng với quy mô lớn chưa từng có thêm một lần nữa.
